زندگی نامه ی اسماعیل جزری
اسماعیل جزری ، از مهندسان جهان اسلام در سده ششم ، نام كامل او بدیع‌الزمان ابوالعزّ اسماعیل‌بن رزّاز جزری است. تنها اثر به جامانده از وی كتابی به نام الجامع بین‌العلم و العمل النافع فی صناعه الحِیل به عربی است كه سندی مهم در تاریخ فنّاوری محسوب می‌شود و نسخه‌های متعددی از آن به جامانده است. این كتاب را باختصار، الحِیل نیز نامیده‌اند. جزری در این كتاب پنجاه دستگاه را كه خود ساخته، به‌طور كامل شرح داده است.مختصر اطلاعی كه از زندگانی جزری داریم مبتنی بر مطالب خود او در مقدمه كتابش است. تاریخ تولد وی مشخص نیست. از تاریخ نگارش دو نسخه كتاب چنین برمی‌آید كه بین جمادی‌الاخره و شعبان 602 درگذشته است.جزری، باتوجه به دستگاههایی كه ساخته وشرح داده، به تعبیر امروزی مهندس مكانیك بوده است. نویسندگان نسخه‌ها در ابتدای مقدمه كتاب، از وی با لقب الشیخ رئیس الاعمال یا الشیخ الرئیس یاد كرده‌اند.
او به جزیره ، در منطقه بین‌النهرین علیا، منسوب است و از این‌رو جزری خوانده شده است.
جزری ممكن است به شهرجزیره ابن‌عمر نیز منسوب باشد كه بین موصل و آمد قرار داشته است. جزری در شهر آمد در دربار سُقْمانیان می‌زیست. سقمانیان شاخه‌ای از طایفه اَرْتُقیان بودند و فرمانروایان آن در دیار بكر حكومت. جزری ، به گفته خودش در مقدمه كتاب ، در خدمت ملك صالح و پیش از آن از 570 در خدمت پدر و برادر او بود. ناصرالدین محمودبن محمد ملقب به ملك صالح ، برادرش قطب‌الدین سقمان‌بن محمد ملقب به ملك مسعود و پدرش نورالدین محمد از فرمانروایان سقمانیه بودند كه جزری در دربار آنان می‌زیست .
در سال 579 ، صلاح‌الدین ایوبی شهر آمد را تصرف و آن را به نورالدین محمد واگذار كرد. بسیاری از جهانگردان و جغرافی‌نویسان، آمد را شهری آباد، با شكوه، پررونق و ثروتمند وصف كرده و ضمن تشریح عظمت آن، آنجا را ستوده‌اند. سقمانیان با وجود جنگهای طولانی صلیبی، به سبب حمایت ایوبیان، در دیار بكر و شهر آمد از امنیتی نسبی برخوردار بودند، چنانكه جزری حدود سه دهه در دربار آنان به كارهای ارزشمند مشغول بود و الحیل را تألیف كرد كه موضوع عمده این مقاله است.
طبق نسخه كتابخانه آكسفورد ، جزری تألیف كتاب را در 4 جمادی‌الاخره 602 به پایان رساند. به گفته خودش ، وی كتاب را به دستور ناصرالدین محمود تألیف كرد. باتوجه به اینكه حكومت ناصرالدین محمود از 597 آغاز شده، پس جزری كتاب را بین 597 تا 602 تألیف كرده است.
الحِیل و روش علمی جزری. كتاب جزری در باره اسباب الحیل (دستگاههای مكانیكی) است. علم حیل را می‌توان علم مكانیك امروزی دانست. به تعبیر دیگر، موضوع كتاب ، صنعت (علمٌ صِناعی) و فنّاوری است. در این كتاب، دستگاههای مكانیكی خودكار تشریح شده است. كتاب به شش بخش تقسیم می‌شود. بخشهای اول تا چهارم، هر یك شامل شرح ده دستگاه و بخشهای پنجم و ششم هر یك شامل شرح پنج دستگاه است، بدین‌قرار: بخش اول شامل شرح شش نوع ساعت آبی و چهار ساعت شمعی؛ بخش دوم، شرح ده دستگاهِ خودكارِ توزیعِ نوشیدنی؛ بخش سوم، شرح چهار آفتابه و ظرفِ خودكار برای ریختن آب و شستشوی دست یا وضو گرفتن و شش تشتِ اندازه‌گیری خون هنگامِ رگ‌زنی؛ بخش چهارم، شرح شش فواره كه در فاصله‌های زمانی مشخص به طور خودكار تغییر شكل می‌دهند و تشریح چهار وسیله نی‌زنی خودكار؛ بخش پنجم، روش ساخت پنج دستگاهِ آب‌كشی از آبگیر در بخش ششم، جزری دری را وصف نموده كه از برنج ریخته‌گری كرده و برای سرای ملك صالح در شهر آمِد ساخته بود و نیز شرح وسیله‌ای هندسی برای یافتن مركز دایره گذرنده بر
هر سه نقطه دلخواه واقع بر یك صفحه یا سطح یك كره، روش اندازه‌گیری زاویه‌های تند و باز، قفلی رمزی كه با دوازده رمز از حروف الفبای عربی درِ یك صندوق را باز می‌كند، قفل كلونی و یك ساعت آبی برای نشان دادن گذشت یك ساعت. هر دستگاه در چند فصل تشریح شده است.
متن عربی كتاب ساده است و محتوای آن به كمك تصاویر به آسانی درك می‌شود. جزری برای هر دستگاه یك تصویر اصلی رسم كرده كه نشان‌دهنده سیمای كلی دستگاه است، در نتیجه كتاب شامل پنجاه تصویر اصلی است كه با حروف ابجد از یك تا پنجاه شماره گذاری ، و در متن به آنها ارجاع داده شده است. برای توضیح جزئیات دستگاهها نیز تصاویر دیگری رسم شده است؛ در مجموع، تعداد تصاویر به 174 می‌رسد. البته مهندسان در آن دوره ، روش ترسیم سه بعدی تصاویر را نمی‌دانستند و رسم فنی به شكل امروزی وجود نداشت، درنتیجه تصاویر سه بعدی كتاب ابتدایی است ولی این نقص، مانع از درك عملكرد دستگاهها نمی‌شود.
تصاویركتاب درنسخه‌های متعدد رنگی، وبرخی از این تصاویر، نقاشیهای مینیاتوری باارزشی هستندكه باعث شده بعضی از نسخه‌ها ربوده شوند وبه موزه‌های دیگر كشورها یا مجموعه‌های شخصی راه یابند.
به عقیده مورخان، یك مدرسه نقاشی در دربار ارتقیان وجود داشته كه در آنجا نقاشیهای داستانی بسیار باارزشی كشیده اند. تصاویر سه نسخه از نسخه‌های كتاب جزری را اعضای این مدرسه تهیه كرده‌اند.
از ویژگیهای كتاب جزری كاربردی بودن آن است. جزری از بعضی دانشمندان و حكمای پیش از خود، كه دستگاههایی ساخته ولی آنها را نیازموده‌اند ، انتقاد كرده و گفته است: « در درستی یا نادرستی آنچه با صناعت سروكار دارد ، با آزمون می‌توان داوری كرد.»
جزری با دیدگاه انتقادی به آثار گذشتگان توجه كرده ، چنانكه در بخش چهارم ، در بحث فواره‌ها ، از روش بنوموسی ، در این باره انتقاد كرده است. روشی كه جزری در تشریح دستگاهها به كار برده ، مثالی كامل از چگونگی عرضه گزارش مهندسی است كه حتی برای مهندسان امروزی شایان توجه است. وی ابتدا تصویری از هر دستگاه و طرز كار آن عرضه كرده ، سپس به جزئیات آن پرداخته و چگونگی ساخت آن را با دقتی تحسین برانگیز شرح داده است. وی اجزا و مجموعه‌های تشكیل‌دهنده هر دستگاه را به تفصیل ، و مواد و ابعاد اجزا را وصف نموده و در پایان ، چگونگی سوار كردن آنها و چگونگی كاركرد و آزمایش هر دستگاه را توضیح داده است. البته گاهی مطالب آن تكراری است و گاهی نیز مواد و ابعاد دقیقاً مشخص نشده است. جزری از گفتن هیچ نكته‌ای در روشن ساختن مطالب كوتاهی نكرده و حتی وظایف كسی را كه باید دستگاه را به كار گیرد، شرح داده است. پیش ازعصر جدید كمتر كسی این‌گونه به شرح جزئیات فنی می‌پرداخت و از این لحاظ، اثر جزری بی‌همتاست.دستگاههایی كه در این كتاب تشریح شده است ، همگی ازنظر فنی درست و قابل ساخت‌اند.
نظرات شما عزیزان:
